I 1021 møttest hersen Dale-Gudbrand og Olav Haraldsson på Hundorp, skal vi tru Snorre. I Heimskringla er dette møtet eitt av høgdepunkta i soga om kristninga av landet, og generasjonar av nordmenn kjenner denne forteljinga. Alt to år etter unionsoppløysinga frå Sverige vart det reist ein minnestein i granitt på Olavshaugen. Det galdt å gjere synleg det gamle og det nye Norge. ”Olav på det landet malte korset med sitt blod,” skriv Bjørnstjerne Bjørnson i ”Ja, vi elsker”, og minnesteinen på Olavshaugen syner eit riss av landet med ein raud kross inni. Under står påskrifta Olav Haraldson 1015-1030. Eit minnesmerke frå moderne tid kneisar på ein gravhaug frå førkristen tid og er eit sterkt symbol i seg sjølv. Haugen har hatt fleire namn: Langgjordshaugen, seinare Gudbrandshaugen og etter 1907 Olavshaugen. Festen i 1907 med avdukinga av minnesteinen vart markert ved ein stor folkefest olsok, 29. juni.

Så går det 14 år til neste store fest på Hundorp. Til olsok i 1921 vart kristningsmøtet i 1021 feira med ein monumental 900-årsfest. Avisene skreiv at rundt 5000 menneske møtte fram, og i spissen for alt folket stod kong Haakon VII. Dette vart ei nasjonal hending der fleire representantar frå det offisielle Norge møtte i tillegg til kong Haakon V11.
I årboka for Gudbrandsdalslaget i Amerika frå same året stod dette diktet:

Her paa fredet Grund slog Folkeskaren Ring
omkring Dalens Herse naar her holdtes Thing.
Her blev Ankemaal ført frem og Vidner hørte,
naar om Lov og Ret en Tvist til Doms man førte.
Her stod Dale-Gudbrand tæt ved Guden Thor;
Her lot Hellig Olav falde stærke Ord om,
at Asatroen høilig var at kaste,
og at Høvding, Hær og Overmand burde haste
med at vrake den og vælge Kristendom,
slik som det blev gjort paa Lesje og i Lom.
Her er Mindestedet midt i Gudbrandsdalen
hvor hin Morgenstund man hørte Forsvarstalen
om, at Dyrkelsen av Thor den bedste var;
Her Kong Olav fyndig gav sit kjendte Svar
slik, at det har siden staat som avgjort dette:
Kristentroen er og blir den ene rette.

Kven som skreiv dette, veit vi ikkje. Men ånda i diktet er karakteristisk for den idealisme og tru som munna ut i 900-årsfesten for det avgjerande klubbeslaget i 1021. Og arbeidskomitéen hadde fagleg støtte i mellom andre Sigrid Undset og Fredrik Paasche:

Det er enkelt og lettfattelig som den avgjørende scene i et middelaldersk mysteriedrama i sin symbolske rikdom. Tinget på Hundorp kommer da til å stå for vår bevissthet som det avgjørende optrin i vår kristningssaga (Sigrid Undset,1921)

Der findes ikke i kongesagaene en mer iøinefaldende fortælling om folkets overgang til kristendommen end den som har Gudbrandsdalen til ramme. Klart staar de stridende magter mot hverandre: den gamle gud, som er stok og sten og lever paa en bærebør i mørkt hav, og den nye Gud, set under billedet av solens lys, solen som seierrik stiger av natten og tændes og bærer alt liv
(Prof. Fredrik Paasche,1921)

Folk av dølaætt i Amerika var sentrale drivkrefter til denne storfelte markeringa, der ikkje minst dei lokale, nasjonale og kristne verdiane stod i sentrum. Dette idegrunnlaget låg også i grunn for den frilyndte grundtvigianske folkehøgskulen. Det vart sjølvsagt å leggje Olafsfesten til Hundorp og Gudbrandsdalens Folkehøgskule. Formann i arbeidskomitéen for markeringa var sokneprest Fosnes i Sør-Fron. I dei norske bygdene i Amerika var lomværen, pastor Thorkveen, den sentrale drivkrafta, medan folkehøgskulestyrar Stauri var sekretær i arbeidskomitéen, og han hadde ansvaret for den lokale tilrettelegginga.

Invitasjonen kjem

Gudbrandsdalslaget hadde lagsmøte i Fergus Falls, Minnesota i 1920. Mange med dølablod i årene var til stades. Det låg føre eit brev med planar for sommaren 1921 frå sokneprest Fosnes. Det vart raskt vedteke å arrangere ein tur til ætlingane i gamlelandet, slik at ein fyrst kunne treffe att slekt i dølabygdene for så å møtast på Hundorp for 900-årsmarkering til olsok. Året etter, på det tolvte årmøtet i Eau Claire, Wisconsin, som hadde ei tung norsk-nasjonal ramme, vart 14 rådsmedlemmer valde ut, ein representant for kvart prestegjeld i dalen. Formannen i Gudbrandsdalslaget, pastor L. T. Thorkveen, fekk fullmakt til å utnemne æresmedlemmer i laget. Desse vart dekorert under 900-årsfesten på Hundorp seinare på sommaren.

Kostnaden for reisa med Bergensfjord frå New York var høg, omlag 1500–2000 bushels maiskorn. «Kan man ikke reise uden at kvie seg for «kostna’n», bør man helst lade det være», skriv referenten for dølane i Amerika. Etter ti døgn i sjøen kom Bergensfjord til Kristiania etter å ha vore innom Bergen, Stavanger, Kristiansand. Norsk-amerikanarane kom til hovudstaden 27. juni 1921, men nokre hadde tatt Bergensbanen over fjellet. Etter synfaring på Akershus festning, Bygdøy med vikingskipa og Folkemuseet vart to av Nordmanns-forbundets medlemmer, Dr.Gade og pastor Folkestad, utnemnd til æresmedlemmer i Gudbrandsdalslaget i Amerika. Og «Hundorpsløyfa» i raudt, kvitt og blått skein på jakkeslaget. Sløyfa er truleg bortkomen nå.

Neste dag var oppbrotsdag med mottoet: «Træffes vi ikke før, saa møtes vi paa Hundorp». Alle reiste heim til sitt og sine, og det gjekk mot storfesten til olsok. Rundt 100 norskamerikanarar gledde seg, og såg framover. 24. juli skulle det vere minnefester i alle Gudbransdalskyrkjene, 28 i alt. Festkomitéen og biskop Dietrichson hadde bestemt det slik.

Kvelden før olsok vart det ringt frå alle kyrkjetårn i dalføret, og kyrkjene var pynta og kledd til fest. Gudbrandsdalslagets referent skriv oppglødd: «Festligheterne i dalens bygder til minde om Olavs kristningsferd gjennom dalen kunde ikke faat en vakrere ramme end det straalende veir dannet om dem.» Det vil føre for langt å gå i detalj om korleis 900-årsminnet vart markert i dei ulike bygdene, men arrangementa var farga av høgtid, sann glede og nærast ærefrykt og ikkje så lite nasjonal patos sett med våre augo i dag. Deltakinga frå bygdafolk etter heile dalen var stor i det skinande sommarveret i juli 1921.

Norsk-amerikanarane hadde ikkje tid til å vente til olsok. Ein del møttest på Otta 27. juli, og gjekk til topps på ”Pillar-Guri-Piggen”. Årsmeldinga i Gudbrandsdalslaget skreiv at ”alle ville på turen nedover til Hundorp danne et slags ”Tyrihansfølge”, hvilket som bekjent blot har dette at si vil du væra mæ, saa heing fast!” På ”Pillar-Guri-Piggen” vart det gjort greie for kong Olavs kristningsferd gjennom dalen slik Snorre skriv i Heimskringla, og skottetoget i 1612 vart heller ikkje gløymt. Norsk-amerikanarane song Sinklarvisa etter minne, og heile flokken på 21 personar vart fotografert ved varden. «Ja, vi elsker» lydde utover dalen. Fedrelandskjærleik og sterk patriotisme fargar framstillinga til referenten i Gudbrandsdalslaget. Grand Hotell på Otta heldt hus for festmiddagen, og dei utfløtte gudbrandsdølane fekk «Hundorpsløyfa» festa til festkleda før reinsdyrsteika. Utvandra selværer hadde hjelpt eldreheimen i kommunen økonomisk, og festmiddagen var takk for denne støtta.

Olsok 29. juli 1921

Olsok fall på ein fredag i 1921. Dagen før vart Haakon V11 møtt av vel 4000 festkledde gudbrandsdølar på Lillehammer, i strålande sommarver og med norske flagg. I kongefølgjet var adjutanten og kaptein Huitfeldt. På stasjonen venta fylkesmann Lambrechts, ordførar Thallaug og politimester Ryen, skriv avisa Gudbrandsdølen.
Kongen stilte i admiralsuniform, og langs bilkortesjen stod alle oppglødde «og damerne kastet blomster», skreiv avisa Gudbrandsdølen vidare. Dagen vart runda av med soupé kl 2000, der 18 spesielt innbedne benka seg rundt bordet. Så drog kongefølgjet oppover dalen kl 0900 neste dag. Avisene skreiv på nytt om strålande ver og feststemning over dalen med flagget oppe på kvar ei stong langsetter reiseruta.

På Hundorp stasjon stana fulle tog, og dei fåe bilane åla seg fram etter smale vegar, der folk gjekk til festgudsteneste i kyrkja. Det var ikkje lett å ta seg fram til Sør-Fron kyrkje, der gudstenesta tok til kl 1200. Alle prestane i dalen var kledde i kvite messekjolar, og gjekk Kongen til møtes da han steig inn kl 1200 saman med arrangementskomitéen, fylkesmann, politimester og representantar for storting og regjering. Kongen vart benka i ein høgrygga stol i midtgangen. Orgeltonane brusa ut i det store kyrkjerommet og kasta glans over høgtidsgudtenesta.

Under gudstenesta tok fleire ordet etter sogneprest Fosnes´ tale, der han mana dølane til å leva etter Guds ord. Den originalskrivne kantata til 900-årsfesten skriven av folkehøgskulestyrar Stauri vart så framført av Sør-Fron sangkor og to solistar, Magnhild Sjetne og tannlege Karl Olsen, Lillehammer. Biskop Dietrichson heldt etterpå fram kristningsverket til Olav den heilage, og teikna bildet av dagen som den store kyrkjefesten. Dette var ikkje ein helgenfest for kong Olav, sa han. I god protestantisk ånd la biskopen vekt på nettopp det. Kong Olav gav livet sitt for Kristus og for menneska. Det var det store ved han, «for han hadde ellers mange menneskelige skrøpeligheter» sa biskopen. Og på kyrkjebakken venta dei mange, mange under den snaut to timars lange gudstenesta.

Nyskriven kantate

(mel. og harm. av Kristian Wendelborg delvis med benyttelse av ældre melodier opgit til komponisten)

Kor (blanda)
Mel: Folketone frå Gudbrandsdalen

Det gufsar gjenom dalen
kald elvesno frå nord;
i gamle gudehovet
er offerfest for Tor.
Midtvintersblót vert halde,
på gruva brenn det eld,
frå ope dør og gluggar
står gòv til seint på kveld.

I myrke skog det susar.
Kring høge, kvite fjell
for nordanvinden driv no
som røyk den fine mjell.
Igjenom natt og stilla
stig håse ramneskrik,
dei gledast Odins fuglar,
som leitar etter lik.
Men dølefolket undrast
og ser i natta ut
der vinterhimlen kviler
so blå på fjell og nut.
Og tunge tankar tærer
med tvil på Tor og Frøy:
Kven råder folkelagnad?
Kven skapte mann og møy?

Solo (mannsrøyst)
Mel: «Ånders Herre» eller mel. av Wendelborg

Høgt mun mannatanken fare,
leitar etter sanningsord.
Tor i Trudvang kan ei svare;
Bivrøst når ei ned til jord.
Valhalls gudar no er gamle,
kan ei kjemper kring seg samle;
kvar og ein får sjølv seg vare.

Solo (kvinnerøyst)

Ætter føddest, ætter døydde-
tusen år i kamp og strid-
livet for kvarandre øyde
i den lange bardetid.
Norneråd sjølv Frigg ei kjende:
Hødd til Helheim Balder sende,
heimsens fred og sæla snøydde.

Kor (blanda)

Vise skaldenamn ingen kjenner-
kvad eingong om Gimleborg,
der Alfader bur og sender
ljos og stillar sut og sorg,
råder mannens liv og lagnad,
unner alle fred og fagnad:
Vi i tru til han oss vender.

Kor (kvinnekor)

Bod vi bær om nye tider:
Ljos til fagrast dal i nord;
solegull kring fjell og lider,
fred til alle folk på jord.
Kvite Krist, hin milde, sterke
med det nye sigermerke,-
han er heile heimsens herre.

Solo (kvinnerøyst)

Høge æsers harde lære
mana menn til ledingsferd.
Kvite Krist skal fredsbod bære,
hugen snu til fredsæl gjerd.
Striden hans er strid for tankar,
hjarta som i brennhug bankar
er hans heilagdom og ære.

Solo (mannsrøyst)
Mel: Kirken den er et gammelt hus

Kom konnung Olav då og bar
krossmerket fram her i dalen,
fremst under merket alltid var,
under det stupte på valen.
Sloknande syn mot himmelhamn
tok han då Norge i sin famn,-
Olav so bygde vår kyrkje.

Kor (blanda)

Lidne er mange hundrad år
sidan om æser dei drøymde.
Frostskodda kvarv for solvarm vår,
gudane gamle vart gløymde.
Kjærleik i tru på Jesus Krist
sigra i nordmenns hug til sist,
nyskapte dalen og landet.

Gudstenesta vara fram til kl 1345, men utanfor venta vêromslaget og nedbøren som skulle koma til å setja merke på resten av dagen. Mørke skyer samla seg over dalen utover ettermiddagen. Nå var det likevel tid til eit opphald i festen, med middag, samvær og pause fram til kl. 1630. Dei fleste gjekk ned til folkehøgskulen etter kongebilen. Her vart det festmiddag i gymnastikksalen for dei spesielt inviterte, og det heile skal ha gått for seg i uformelle former med mat og drikke. Utan ein einaste tale.

Historier frå 900-årsfesten på Hundorp

Arrangementskomitéen hadde lagt opp eit tett og konsentrert program som strekte seg til nesten tolv timar,- festgudsteneste i Sør-Fron kyrkje, middag for særskilt inviterte med god middagskvile før talar, foredrag, song, olsokbål og fyrverkeri mot midtnatt ved Olavshaugen. Dette vitnar om tiltru til folkets kulturelle kondisjon og integritet.
Gode historier overlever. Frå folkemøtet under 900-årsfesten denne sommarkvelden lever framleis replikkar og situasjonar som er verdt å minnast.

Ved kyrkja

Utanfor Sør-Fron kyrkja vart det tettpakka med folk. Da folket gjekk frå kyrkja ned til Hundorp, vart det så mange at ein i folkehopen forundra spurde: «E re verkeleg molé at kjørkja kunne rumme alt detta folket?» Da vart det svara av ein som gjekk like ved: «Å langt ifrå! Det va e hæl menighæt utafor kørkja au!» Sør-Fron kyrkje, også kalla Gudbrandsdalsdomen, har 750 plassar. Dei fleste kom derfor ikkje inn i kyrkja til festgudstenest. Ein flokk av dei som ikkje fekk plass inne hadde fått auga på ein prest, pastor Thvedt, tidlegare prest i Amerika og på den tida prest i Trefoldighetskyrkja i Kristiania. «La oss få e tale oss au ra!» vart det ropt, og han var ikkje snauare enn han spratt opp på kyrkjegardsmuren og prata fritt om kristendom og frelse!

Under middagen

Norsk-amerikanarane var med heile tida, og dei fekk invitasjon til festmiddagen i gymnastikksalen på folkehøgskulen. Der vart alle benka til langbord frå vegg til vegg med dekorasjonar av lauv og flagg. Ein konvolutt med minnemedaljen i sølv var lagt ved kvar plass. Da var det eit kvinnfolk tydeleg sa til sidemannen sin: «Nei, någå så storarta ha e eilder trudd det skulle vorte her leill!» Folket tok seg god tid, og utafor på gardsplassen spelte Tromsnes musikkforening under A. Dalsegs taktstokk under heile festmiddagen.

I middagskvila

Etter middagen i gymnastikksalen før festen fekk alle tid til å strekkje føtene og prate med kvarandre. Kong Haakon kom til å setja seg i ein stor, handlaga trestol av bjørk. Stolen vart gjort rundt 1920 på folkehøgskulen, og er særmerkt og artig. Stolen finst att på Hundorp i dag også, er trygg å sitja i, og ikkje minst er det lageleg å leggje venstre armen godt til rette på ei storvokse sidegrein tett inntil rota. Skulestyrar Stauri, som stod like ved syntes han laut kommentere kong Haakon sitjande og kvile med venstrahanda på den avhogne greina: «Ja, den der er fin å leggje handa si på.» Kongen, som hadde den danske replikken på same bakgrunn, svara kvikt: «Ja, eller til å plassere en pjolter på!»

Samling ved Olavshaugen kl 1630

Rundt 5000 menneske hadde funne plass rundt Olavshaugen og på jordet ned mot jernbanen. Programmet som venta var konsentrert, og hadde mange innslag med vekt på ordet og tonen. Her var ein ikkje redd for å trøyte ut folk. Regnet sette inn midt under hovudtalen til prof. Paasche, og etter talen måtte festen ta pause slik at folk fekk kome seg under tak. Kongen fekk med seg halve programmet, rettnok ikkje grunna regnvêret, og tok bil ned att til Lillehammer kl 1900. Ein time seinare, kl 2000, var alle på plass på nytt etter at det verste regnet hadde gitt seg.

Kva vart så sagt og gjort? Festprogrammet ber i høgste grad preg av Nicolai S. Grundtvig og folkehøgskulens vekt på det levande ordet. Eit programhefte med i alt 29 songar og salmar var trykt opp. Pris 50 øre. Om alle vart sunge veit vi ikkje. Her er fleire songar til Gudbrandsdalen, helsing til norsk-amerikanarane, folkekyrkjelege og vertslege songar om kvarandre. Folkeopplysning, kristendom og kristentru, nasjonalitet og fedrelandskjensle er hovudtema i dei utvalde songane og salmane. Nicolai S. Grundtvig, Arne Garborg, Henrik Wergeland, Nordahl Rolfsen, Trond Vigerust, L.P.Thorkveen, Pål Kluften, Elias Blix, Anders Hovden, Anders Reitan, Johan Nordahl Bruun og Martin Luther er blant tekstforfattarane. Talane under festprogrammet er mange og lange. Ideologisk skulle programmet sameine og understreke eit åndeleg og historisk slektskap generasjonane i mellom, med langt større vekt på det ein hadde felles enn det som splitta i samfunnet. Derfor vart det halde taler for Kongen og for Stortinget av fylkesmann Lambrechts og skulestyrar Stauri, der det vart streka under at menneska ikkje kan leva av fortida, men at fortid og notid hører ihop og bind oss ihop. Dette var ikkje ein fest for dei døde, men for dei levande. Talane munna ut ein appell til dei folkevalde om ikkje å gløyme den åndelege og nasjonale fellesarven. Med dette sluttpoeng vart det ropt eit tre ganger tre Hurra! og Leve! for Stortinget og dei folkevalde! Stortingsmann Krughoug tala for Gudbrandsdalen. Han la særleg vekt på Gudbrandsdalen som sjølve hovuddalføret i landet med stolte bondetradisjonar, kyrkjebygg, arkitektur og folkelege kunstformer av høg kvalitet. Det som måtte vera vrangt og skakt vart ikkje nemnd. Og tidlegare statsråd Erik Enge følgde opp: Dei utvandra dølane var åndeleg i slekt med norrøne busetningsmenn og kvinner, og dei synte at nasjonalarven ikkje vart bortgløymt der ute på prærien. Det var dei beste som drog, dei som ville opp og fram.

Kjærleik til Gudbrandsdalen og Norge, den kristne kulturarven og den kristne trua, styrken og den samlande krafta i kongedømmet symbolisert i kongane Olav Haraldson og Haakon VII smeltar ihop i ei glede og takksemd for folkestyre og demokrati i eit fritt land. Lokale og nasjonale verdiar går ihop til ein større einskap, her var ikkje arena for strid, ulikskap og samfunnskamp. Ekkoet frå 1814 og 1905 er lett å høre. Og gleda over endt verdskrig var opplagt.

Takk frå norsk-amerikanarar og konge

Pastor Thorkveen takka slik frå norsk-amerikanarane:

Vi har ikke drat ut med stor rikdom og mange kister, men vi har hat dygtighet i nævene, tanker i hodet og vilje til at komme frem, alt sammen egenskaper vi har faat plantet i os herhjemme, og for alt dette skylder vi vore hjem og vor dal stor tak! «Sterkt bifald»!

Samstundes vart alle invitert til 100-årsfesten for utvandringa til Amerika i 1925. Fleire dølar stod fram spontant med store takkord. Thorkveen utnemnde alle prestane i Gudbrandsdalen til æresmedlemmer i Gudbrandsdslaget i Amerika saman med medlemmene av arrangementskomitéen for 900-årsfesten! Og regnet hølja ned kvelden til endes! Kl 2300 vart rakettar sendt frå Olavshaugen, og på elva brann ei tjæretynne langt over midtnatt. Men før det leid så langt, fekk kong Haakon VII ordet og sa:

Jeg takker Eder for den mottagelse I har git mig,og jeg ber Eder være forvisset om at det er mig en glæde at være med Eder for at feire denne mindefest. Det er en vidunderlig begivenhet vi feirer idag ,den som har samlet dalens folk for at mindes kong Olavs store verk. Den har bragt oss til i fællesskap at mindes fortiden,baade vi som er bosat herhjemme og de som er kommet derover fra Amerika til hjemlandet. Jeg vil ønske disse et godt ophold her i dalen. Fædrelandsfølelsen sitter dypt i nordmændenes sind. Den har i enkelte store øieblikke reist sig til kamp for at hævde landets selvstændighet, men ikke bare i de store øieblikke, nei, også i det daglige liv kræves ærlig arbeide for det land som er vort, som vi elsker. I dette haap vil vi alle rope et «leve Norge, vort gamle fædreland!. Jubelen ville ingen ende ta, og «Fædrelandssalmen ble sunget med begeistring og varme,» skreiv Aftenposten.

Professor Fredrik Paasche (1886–1943)

Utan tvil var det prof. Paasche som heldt den mest interessante talen. Han hadde særskilte føresetnader som litterat og historikar. Paasche la hovudvekta på Olav den heilage og livsverket til kristningskongen. Fredrik Paasche var elles heimekjent på folkehøgskulen og i miljøet der, og sat også store delar av vinteren 1919 på Hundorp for å skrive boka om kong Sverre. Paasche levde seg inn i fortida, og makta som få å la kunstnaren i seg gå saman med historikaren. Talen han heldt har bilderikdom, tankekraft og poesi, og er eit stykke tale- og skrivekunst. Til 900-årsfesten skreiv han også ei lita bok Olav den hellige. Skriftet skildrar Olav Haraldsons kristningsverk, der ikkje minst kristningsmøtet på Hundorp i 1021 står i sentrum.

Ved Olavshaugen

Prof. Paasche var ein uvanleg nøyaktig og samvetsfull mann. Og eit varmt menneske. Det var sjølvsagt at han skulle halde hovudtalen. Folket samla seg ved Olavshaugen etter middagen. Paasche laut trengje seg fram for å nå fram til talarstolen som stod plassert nokre meter oppfrå foten av gravhaugen sørovervendt med alt folket rundt og nedover mot jernbanen. Her sat Kongen og representantar for det offisielle Norge, og andre spesielt innbedne, mellom dei Sigrid Undset. Fredrik Paasche, som var liten av vekst, laut be om å koma fram, og dei færraste dølane kjende han frå før. Det tok til å bli tida, og folk stod og stod. «Slipp meg frem, jeg skal tale,» skal Paasche ha sagt på sitt sobre og sirlege riksmål. Ein frøning av dei meir høgreiste og breiskuldra hørte dette, snudde seg og såg ned på denne tettvaksne og mørkkledde mannen: «Kem ska du tålå ve, ra?» I ettertid mora Paasche seg stort over akkurat det spørsmålet.

Regn, vind og godt minne

Midt under Paasches tale kom regnet, og ei vindkule tok med seg manus så papira dreiv bortover. Dei fleste ville ha fått det vanskeleg i ein liknande situasjon, men Paasche heldt fram som om ingenting var skjedd. Med sitt sterke minne og sin klåre intelligens hugsa han alt som skulle seiast. Kong Haakon, som slettes ikkje var den som tala utan manus, vart storleg imponert, og kommenterte: «Se,han kan ved Gud sin lekse!»

Professor Fredrik Paasches tale ved 900-årsfesten på Hundorp 29. juli 1921 

I dette store, strenge Norge kunde det stundom komme over os- utsøkt komme midt i hverdagen- at vi kjendte oss underlig forenet med landet, i hemmelig hellig forbund med det. Det suset i skog, hav drønnet mot fjeld,og med engang var det som om Norge vilde ha os i tale, og det var ingen røst fra igaar eller i dag, men en evighetsrøst, en som har talt til slægt efter slekt og sagt til alle fra folkehøvdingen til den ensomste: «Du og jeg,vi hører sammen». Slegt efter slegt har vi faat de samme syn av fjeld og hav, og stundom kjendes det som om de døde var her paany,eller som om de stod hos dem i det land, som forener sig hos alle.Heftig bevæget hørte Olav Haraldssøn landets røst. Se ham som han i julidagen vender hjem fra landflygtigheten og rider over grænsen ned i det sommerlige Trøndelag,langsomt skilt fra sine,i sterk indre oplevelse. Han mindes al glæde Norge har git ham, og gjensynet blir stadig større og merkeligere, han ser længer og længer ut, hele Trøndelagen ser han stige frem, siden følger mer og mer av landet, tilslut ligger hele Norge klart for hans indre syn.

Da har han ogsaa set ut over denne dal, her han red frem i sine lykkeaar og al bygden saa fager. Han har set brægrøn magtfuld elv, mørk skog opefter høi li, ryddet land med lave hus over brat bakke. Og glæde har strømmet gjennom ham naar han mindtes optrinnet her paa tingpladsen, Torsbilledet, som brak sammen, solskinnet som suset ned i dalen, høvdingen og folkemassen, som kom og bøiet sig for korset og tok imot daapens naade.

Der findes ikke i kongesagaene en mer iøinefaldende fortælling om folkets overgang til kristendommen end den som har Gudbrandsdalen til ramme. Klart staar de stridende magter mot hverandre: den gamle Gud, som er stok og sten og lever paa en bærebør i mørkt hav, og den nye Gud, set under billedet av solens lys, solen som seierrik stiger av natten og tændes og bærer alt liv.

Fuld av glæde peker Olav den Hellige op mot solen. Han føler sig som en lysets tjener i landet, han er ikke i tvil om at han er en formidler av naade og salighet naar han forkynder sin tro. Han kan tvinge dem frem mangen gang, han kan være haard, ja, grusom. Og mange kan skræmme og finde at der staar kulde av ham. Men i virkeligheten var der en flamme i hans sjæl. Han var ikke kold naar han red gjennem det kolde land,han var het av oppgavens storhet og triumfens fryd.

Skald, fantasimenneske, som han var har han sikkert hørt seierssang over sig. Her hvor vi staar nu, har han engang staat og været stormende lykkelig. De som i slike stunder kom ham nærmest og kjendte ham bedst elsket ham. Intet beviser vel klarere det rike og givende i hans sind, end at skaldene, kunstnerne, de store givere, elsket ham, og svikesløst fulgte ham, til landflygtigheten, til kamp mot overmagt og til fald. Endnu som en ung gut kom Olav Haraldssøn seilende hjem over Nordsjøen, hjem til sin farlige livskamp. Han samlet landet efter dyp splittelse, han gjenoprettet Norges kongemagt, som synes haapløst sunket, og han grundfestet den nye tro og med den et nyt folkeliv og kulturliv i vort land. Det heter i de gamle kilder, at han stødte mange fra sig med sin retfærdighet,en ny retfærdighet, som ikke spurte efter byrd og rigdom, knapt nok efter træl eller fri. Og rundt om i dalene og langs kysten sat mænd som ikke forstod hvad de skulde med det norske rike han kjæmpet for. De saa bare bygden, landskapet, sin egen kreds. Slik er Thores fra Bjarkøy. Han er stor i ordene hjemme, han kan ikke tro at kongens arm rækker saa langt. «Slik fælder vi bjørne nord i Finmark».

Han har en større plas i folkefantasien end nogen anden nordmand i gammel eller ny tid. Sagamænd, skalder, bildende kunstnere saa i ham sin helt,legende delte ham med sagnet.- Hans grav blev det skjønneste bygverk i Norge, og i vor historie blev den gravlagte en magt. Uten ham bestod vi ikke idag; thi først da han blev Noregs evige konge fik riget faste grænser,var det avgjort at det skulde være ett rike. Nu gik det ikke an længer at Norge var delt mellem fremmede eller opløst i bygdelag. Det vilde være et ran fra den hellige. Dagen idag, den 29.juli, blev en dag, som samlet nordmænds tanker, hvor mange hundrede mile enn bygdene laa skilt fra hverandre. Den samlende dag var en mands dødsdag. Den gjentok sig den gamle hemmelighet: «Uten at hvedekornet falder til jorden og dør bærer det ingen frugt»
Men han som sank paa slettene ved Stiklestad, blev jo ikke bare vor. Han fikk navn langt utenfor landegrænserne,den eneste nordmann som varig hadde det i gammel tid, og indtil denne dag en av de faa. Han gjorde Norges grænser faste, men han stængte dem ikke. Dagen idag var jo en religiøs festdag som samlet pilegrimer langveis fra: broderskapsfølelse. Og det skulde bare gjøre den 29.juli endnu vakrere og værdifuldere for os, at den har saa rikt et indhold. Samtidig som den bygger vort hus, er den uten sneverhet, gir mindefesten uttryk for en aand, som sætter over alle landegreænser, for idealer, som ikke følger aaslinjer og kystlinjer, langt mindre strategiske linjer.

Denne dag maa ikke faa bli en slags museumsgjenstand. Hadde den ikke sin opgave blandt oss endnu, lot vi den falde, men den har sin opgave. Det nytter ikke at kome med tomme sind til den Hellige Olav. Han har krav til os idag, som han hadde til sine kongsmænd for 900 aar siden. Her er endnu- i nye former- bruk for hans retfærdsvilje, her i dalen som over det hele land, hvor vi endnu kan leve sammen i saa grovt ulike kaar. Her er endnu bruk for det vidtfavnende Olavsminde, for en helt som kan gaa ut over landegrænsene, for pilegrimenes broderskapsfølelse. Og her er endnu bruk i vort land for en samlende magt, som ligger i tanken paa Norges evige konge. At vi strides er sundt, men stundom kan det kjendes som om partistriden trællebinder tankegangen, og som om rankhet og høit utsyn bli borte.

Hvor ofte hører vi en politisk taler, som gir os sammenhængsføleleser med det varige og grundlæggende, med hele landet og dets skjæbne gjennom tusen aar? At vor tunge historie har skapt sprogkamp i landet er naturlig,men vi skulde ikke ta saa dyp forargelse av at somme bruker to konsonanter hvor andre nøier seg med èn, og vi skulde altid mindes at mere eller mindre norsk i skrift ikke er mere eller mindre norsk i sind. I dypeste grund er jo hele Norges gaat over til Olav Haraldssøn, selv de av os som ikke føler sterkt historisk og ikke vet at det er til ham vi er gaat over. Vi vil holde fast paa kong Olav ogsaa her. Netop her og nu skulde vi se ham klart. Uløselig er Gudbrandsdalens navn knyttet til hans minde, merkværdigere gjest har dalen ikke hat.

Av ingen er den fastere føiet sammen med det store Norge. Som vi staar her nu mellem gravhaugen og Dale-Gudbrands og Olavs Hundorp under det høie Steig, som saa ofte nævnes i vor saga, skal han forene os med hverandre, med landet og med dets skjæbne. Her stod ogsaa ham, her randt sollyset op over ham, vidt og festlig, et billede paa hans Gud og seier over mørkemagter, stængthet og mismods synd. Vi skulde kunne se det og forstaa det. Det sker jo om og om igjen:

No ljosnar Gudbrandsdalen,
og natti søkk og sig.
Sjaa bruri inn i salen
med solbjart aasyn stig.
- - - -
Hugs der skein ei
mild og rein ei
djupt i sjølvom deg